جایگاه اقتصادی معادن در کشورهای توسعه یافته سراسر دهکده جهانی غیرقابل انکار است و به نوعی می‌توان گفت راه توسعه آنها از معادن گذشته است چون توانسته‌اند مواد اولیه موردنیازشان را با استفاده از ذخایره خود تامین نمایند.
این درحالی است که اقتصاد معدن ایران علی‌رغم در اختیار داشتن ۷ درصد از کل ذخایر معدنی جهان هنوز قابل قبول نیست. از این رو گفت‌وگویی با محمدرضا بهرامن رئیس خانه معدن ایران داشتیم تا از وی درباره دلایل عدم توسعه معادن پرس‌وجو کند که در ادامه می‌خوانیم.
- جایگاه معدن در اقتصاد ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
متاسفانه جایگاه معدن در اقتصاد ایران مناسب نیست، علی‌رغم اینکه براساس آمارهای موجود باید بخش قابل توجهی از تولید ناخالص ملی ایران از این طریق ایجاد شود. در شرایط فعلی سهم معدن از تولید ناخالص ملی حداکثر ۷ درصد است درحالی که کشورهای معدن خیز مثل ایران حداقل سهم ۱۷ درصدی را از این طریق تجربه کرده‌اند. اما براساس اهداف تعیین شده باید معادن تا سال ۱۴۰۴ شمسی به جایگاه مناسبی دستیابد.
- امتیازهای معدنی ایران چیست که به آن تاکید کردید؟
ببینید ایران از نظر وسعت ۱ درصد کل جهان و از نظر جمعیت هم ۱ درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده است اما درباره ذخایر معدنی ۷ درصد از کل ذخایر جهانی را در دل خود دارد این درحالی است که اگر در بخش اکتشاف سرمایه‌گذاری مناسبی داشته باشیم حتی تا۲۰ درصد هم افزایش خواهد داشت. این امتیاز‌ها در کنار نیروی کار متخصص، انرژی ارزان و همچنین موقعیت استراتژیک ایران از نظر دسترسی به آبهای آزاد می‌تواند جایگاه بسیار بالایی از نظر اقتصادی برای ایران مهیا کند.
- جایگاه معادن در رشد اقتصادی ۸ درصدی طی برنامه ششم چیست؟
برای دستیابی به این میزان رشد اقتصادی سرمایه‌گذاری خارجی ۷۸۳ میلیارد دلاری لازم است که از این میزان سرمایه‌گذاری ۳۰ میلیارد دلار برای معادن لازم است، اما در شرایط فعلی قوانین مربوط به جذب سرمایه‌گذاران خارجی منطقی نیست.
- به نظر شما معادن در سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی چه جایگاهی دارند؟
ببینید؛ مقام معظم رهبری وقتی دستور فرموده‌اند که باید با اتکاء به منابع داخلی اقتصادمان را در مقابل هرگونه کارشکنی دشمن بیمه کنیم، به این معنی است که برای تولید باید مواد اولیه مورد نیازمان را تا جای ممکن خودمان تولید کنیم. خوب همه می‌دانیم مواد معدنی همانند خون در رگ‌های تولید کشورها بکار گرفته می‌شود چون اصلی‌ترین مواد اولیه حاصل تولید معادن هستند. خوب حالا کاملا وضعیت روشن است که معادن در بحث اقتصاد مقاومتی یعنی خواسته مقام معظم رهبری چه جایگاهی دارند.
- بارها به اهمیت اکتشاف در این صنعت اشاره شده است در این زمینه توضیح دهید که چرا اکتشاف اینقدر مهم است؟
اجازه دهید اینگونه برایتان توضیح دهم؛ هردلاری که برای اکتشاف معادن هزینه کنیم ۲/۸ دلار ارزش افزوده ایجاد می‌کند. خوب حالا دقیقا می‌توان گفت چرا اکتشاف در معادن مهم است. این درحالی است که امروز حجم ذخایر ایران ۷۰۰ میلیارد دلار برآورد شده که در صورت اکتشاف کامل ایران این رقم می‌تواند ۲ برابر شود.
- اشتغالزایی در معادن چگونه است که همواره از اهمیت توسعه معادن برای دستیابی به اشتغال بالا یاد می‌شود؟
وقتی صحبت از اشتغال در معان می‌شود باید به خاطر داشته باشیم که مشاغل ایجاد شده در معادن در محروم‌ترین مناطق است و اشتغال معدنی جزو پایدار ترین نوع مشاغل است. اما از نظر آماری هر یک فرصت شغلی مستقیم در معادن ۲/۳ شغل غیر مستقیم به کشور هدیه خواهد داد. اهمیت معادن در کاهش نرخ بیکاری اینگونه است.
- برخی از کارشناسان ارتباط دانشگاه با معادن را منطقی نمی‌دانند، آیا واقعا این نگاه منطقی است؟
بله؛ متاسفانه طی سه دهه گذشته ارتباط معادن با دانشگاه و مراکز علمی کشورمان قطع شده است که این آفتی غیرقابل انکار برای آینده اقتصاد معدن کشورمان است. اکنون گفته می‌شود نزدیک ۶ هزار معدن در کشور فعال هستند اما اگر بخواهیم ۲۰ نفر از دانشجویان معدنی را برای کارآموزی یا حتی تجربه فنی در این معادن بکاربگیریم امکان آن میسر نیست. من اعتقاد دارم راه را گم کرده‌ایم.
- در برخی مباحث اعلام کرده‌اید ارتباط جامعه با معدن هم منطقی نیست. در این زمینه بیشتر توضیح دهید.
بله؛ دقیقا ارتباط جامعه با معدن درست تعریف نشده به همین دلیل شاهد افزایش روز افزون معارضین در معادن هستیم. درحالی که اگر جامعه به این باور رسیده باشد که معدن نه تنها زیانی برای جامعه نخواهد داشت بلکه رفاه و امنیت را هم به آن منطقه اهدا می‌کند بسیاری از مشکلات برطرف خواهد شد. من اعتقاد دارم باید فرهنگ سازی دقیقی صورت پذیرد چون امروز معدن در ذهن مردم یعنی نابودی منابع.
- بازگردیم به سرمایه‌گذاری خارجی در معادن به نظر شما چرا در این زمینه زیاد موفق عمل نشده است؟
اصلی‌ترین نکته اینجاست که قوانین سلیقه‌ای در این زمینه حاکم است درحالی که سرمایه‌گذار خارجی نیازمند دریافت اطلاعات شفاف و ثبات کلی است تا وارد میدان شود. فراموش نکنید که با برنامه‌ریزی کوتاه مدت و میان مدت نمی‌توان سرمایه خارجی در معدن جذب کرد چون سرمایه‌گذاری در معدن دوره‌ای حداقل ۲۵ ساله نیاز دارد. اما چنین شرایطی در ایران مهیا نیست. این درحالی است که قراردادهای استانداردی هم در این زمینه نداریم و بیشتر قراردادها به صورت سلیقه‌ای منعقد می‌شود که اشتباه است.
- حضور سرمایه‌گذاران خارجی چه امتیازی برای دسترسی به بازارهای بین المللی خواهد داشت؟
به نکته خوبی اشاره کردید ببینید اگر ایران ۵۰۰ سرمایه‌گذار خارجی با شرایط منطقی در بخش معدن جذب کند هرگز نباید نگران رکود یا مشکلاتی اینچنینی باشد چون قطعا سرمایه‌گذار خارجی به فکر بازارهای خود نیز خواهد بود تا بتواند منافع اقتصادی مناسبی برای خود متصور باشد.
این امتیازی است که سرمایه‌گذاران خارجی با خود در یک منطقه ایجاد می‌کنند. امتیاز دیگر این است که وقتی یک سرمایه‌گذار در بخش معدن وارد شد و سرمایه‌گذاری انجام داد به سادگی نمی‌تواند سرمایه خود را از منطقه خارج کند درحالی که سرمایه‌گذاری در بسیاری از صنایع چنین نیست.
- سرمایه‌های داخلی برای توسعه معادن کافی نیست؟
قطعا سرمایه‌های داخلی کمک شایانی برای توسعه معادن است اما با توجه به نیاز فعلی معادن برای توسعه لازم است از سرمایه‌های خارجی نیز استفاده شود. جایگاه سرمایه‌گذاری خارجی در هیچ یک از صنایع را نمی‌توان نادیده گرفت چون همانطور که قبلا نیز اشاره شد سرمایه‌گذار خارجی با خود بازار فروش نیز خواهد آورد.
- جایگاه بانک‌ها در تامین نیازهای مالی معادن را چطور ارزیابی می‌کنید؟
بطور کلی سیستم بانکی یکی از اصلی‌ترین مراکز تامین منابع مالی مورد نیاز صنایع مختلف است. اما در ایران مشکلات عمده‌ای در این زمینه داریم یکی از آنها کمبود منابع خود بانک‌هاست که امروز نمی‌توانند نیاز معادن را تامین کنند و دیگری هم اجرا نشدن قوانین موجود مثل عدم قبول پروانه بهره‌برداری به عنوان وثیقه است. به هرحال امروز سیستم بانکی پاسخگوی نیاز معادن نیست و متاسفانه همین نکته باعث عقب ماندگی معادن در تامین نیازهای مالی خود شده است
- قبول پروانه بهره‌برداری به عنوان وثیقه که در قانون صراحتا مطرح شده پس چطور عمل نمی‌شود؟
بله؛ دقیقا قانون مشخصا عنوان کرده که پروانه بهره‌برداری معادن به عنوان وثیقه قابل قبول است اما بانک‌ها به بهانه‌های مختلف از اجرای آن سرباز می‌زنند. در این زمینه نامه‌ای هم به رئیس کل بانک مرکزی نوشته‌ایم اما هنوز پاسخی دریافت نکرده‌ایم.
- صندوق بیمه معادن آیا امکان تامین منابع مالی مورد نیاز را ندارد؟
خیر؛ با توجه به منابع موجود صندوق اکنون امکان پاسخگویی مناسبی برای تجهیز و نوسازی معادن نداریم برآورد کرده‌ایم اگر منابع صندوق به ۱۵۰۰ میلیارد تومان افزایش یابد تقریبا شرایط منطقی را تجربه خواهیم کرد. برای تامین این منابع نیز درحال رایزنی با مسئولان و مقامات مربوطه هستیم.
- براساس آمارهای موجود آخرین نوسازی معادن ایران در سال ۱۳۸۰ انجام شده است، چرا این نوسازی دوباره تکرار نشده است؟
پاسخ کاملا مشخص است چون منابع مالی کافی در اختیار نداریم و سیستم بانکی توان تامین نیازها را ندارد.
- برآورد شما از مبالغ مورد نیاز نوسازی معادن را چقدر ارزیابی کرده‌اید؟
در فاز اول ۵۰۰ میلیون دلار حداقلی است که برای شروع لازم داریم.
- عدم نوسازی معادن چه تاثیری در روند تولید دارد؟
وقتی نوسازی معادن به موقع نباشد قطعا به دلیل فرسودگی تجهیزات بهره‌وری بسیار پایین‌تر از استانداردهای اقتصادی خواهد شد خوب این نکته مستقیم در قیمت تمام شده محصولات و قدرت رقابت در بازارهای بین المللی و داخلی اثر خواهدداشت. اتفاقی که اکنون در ایران روی داده و مزیت‌های ایران را کمتر کرده است.
- برخی مالکان معادن تعرفه واردات ماشین‌آلات معدنی را در ایران منطقی نمی‌دانند، در این زمینه چه نظری دارید؟
ببینید اصولا با نگاه تعرفه‌ای نمی‌توان وارد تجارت بین المللی شد و برای آینده برنامه‌ریزی یا توسعه را تجربه کرد. بله این مشکلی است که سال‌هاست با آن دست و پنجه می‌کنیم. براساس قوانین موجود اگر فردی بخواهد یک دستگاه دام تراک (کامیون‌های بزرگ معدنی) وارد کند باید براساس تعرفه خودرو عوارض گمرکی بدهد. بنظر شما این منطقی است؟ آیا این وسیله برای دور دور زدن در خیابان است؟ یا برای ایجاد شغل. مسئولان باید توجه داشته باشند که هر یک از این لوازم که وارد کشور می‌شود با خود چندین شغل خواهد آورد. من بارها گفته‌ام براساس چه اصولی ماشین‌آلات معدنی را همانند خودروهای لولکس در قانون دیده‌اند؟ مگر نه اینکه به دنبال ایجاد شغل و رونق تولید هستیم خوب این یکی از نیازهاست.
- پیشنهاد شما چیست؟
کاملا واضح است باید مسئولان ورود ماشین‌آلات تولیدی را از تمام عوارض و مالیات معاف کنند تا تولید کننده بتواند براساس نیازش ماشین‌آلات تولیدی وارد کند و اقدام به ایجاد شغل نماید. درحالی که امروز دقیقا برعکس عمل می‌کنیم. بهتر است تعریف دقیق از ماشین آلات تولیدی داشته باشیم و براساس واقعیت آنچه فقط برای تولید قرار است بکار گرفته شود تعرفه تعیین کنیم، نه اینکه به دلیل شباهت اسمی تصمیم‌گیری کنیم.
